Nguyễn Trọng Lưu
Năm 2025 – theo âm lịch, được gọi là năm Ất Tỵ – năm “con rắn” – bắt đầu từ ngày 29.01.2025 và kết thúc vào ngày 16.02.2026. Năm Ất Tỵ này khá đặc biệt, được gọi là năm “rắn hai đầu”. Năm nay nhuận tháng sáu âm lịch, vừa làm cho năm Ất Tỵ dài hơn bình thường và chúng ta lại cũng có hai lần đón tiết lập xuân. Lần lập xuân đầu tiên là ngày đầu năm, ngày 03.02.2025 dương lịch – tức ngày mùng 6 tháng giêng năm Ất Tỵ – còn lần lập xuân thứ hai diễn ra vào cuối năm, ngày 04.02.2026 dương lịch, tức ngày 17 tháng chạp năm Ất Tỵ.
Người xưa cho rằng việc đón tiết lập xuân hai lần trong cùng một năm – giống như năm Ất Tỵ năm nay, sẽ có hai mùa xuân – vì vậy, người ta gọi những năm như thế là “năm rắn hai đầu”.
Ý nghĩa của rắn hai đầu trong truyền thuyết dân gian
Hình ảnh rắn hai đầu xuất hiện nhiều trong các truyền thuyết dân gian.
Theo một truyền thuyết xa xưa, khi đất trời chưa có sự phân chia, thế gian ở trạng thái hỗn loạn, các thế lực tà ác hoành hành. Để ngăn chặn điều xấu, các vị thần quyết định tạo ra một sinh vật xử dụng trí tuệ, sức mạnh kép để duy trì sự cân bằng, hài hòa giữa trời và đất: sinh vật đó chính là rắn hai đầu. Hai đầu của nó tượng trưng cho sự hài hòa âm dương. Trong đó, một đầu đại diện cho ánh sáng, mang theo lòng dũng cảm và hy vọng; còn đầu kia tượng trưng cho bóng tối, mang theo thử thách, khó khăn, cám dỗ. Khi rắn hai đầu chuyển động, màu sắc của mây và gió, trời và đất cũng thay đổi. Đây được coi là điềm báo của sự biến chuyển.
Rắn hai đầu được coi là biểu tượng của trí tuệ, lòng dũng cảm. Đây là loại thần thú. Khi nó xuất hiện tức là một thời đại mới bắt đầu, mang đến cả cơ hội và thách thức.
Dự báo cho năm ”rắn hai đầu Ất Tỵ 2025”
Năm rắn hai đầu là biểu tượng cho sự song hành của hy vọng và thử thách. Con người cần giữ vững niềm tin, dù gặp khó khăn, vì khi trong tim có ánh sáng thì bóng tối sẽ sớm bị đẩy lui.
Như vừa nói ở trên, năm rắn hai đầu sẽ có hai lần lập xuân – tức năm đó có hai mùa xuân. Mà mùa xuân là biểu tượng của sự khởi đầu, sẽ mang lại tốt lành, may mắn. Và nếu có hai mùa xuân, thì chúng ta có gấp đôi những điều tốt đẹp – đặc biệt cho việc trồng cấy – vì mùa xuân là thời điểm vạn vật sinh trưởng mạnh mẽ, tràn trề sức sống.
Hình tượng rắn trong y học
“Rắn” là biểu tượng gắn liền với ngành y và ngành dược. Biểu tượng của ngành y là con rắn quấn quanh một cây gậy, còn biểu tượng ngành dược là con rắn nhả nọc vào một cái ly. Cả hai biểu tượng này đã có từ rất lâu đời và suốt một thời gian dài đã gây tranh cãi trong giới học giả. Nhưng tại sao người xưa lấy con rắn làm biểu tượng của y học mà không phải một con vật nào khác?
Rắn quấn quanh cây gậy là biểu tượng của ngành y
Theo một giai thoại Hy Lạp cổ, con trai thần Apollo là Esculape được xem là ông tổ của ngành y. Có một câu chuyện về ông liên quan tới rắn như sau: vào một ngày, Esculape đang trên đường đi thăm một người bạn thì bất chợt ông gặp một con rắn. Ông bèn đưa cây gậy ra và rất nhanh, con rắn quấn quanh thân gậy.
Tuy nhiên vị thần này đã đập chết con rắn. Ngay sau đó ông lại thấy một con rắn khác bò tới, miệng ngậm một loại cỏ để cứu sống con rắn kia. Sau khi chứng kiến sự việc, Esculape đã tìm kiếm loại thảo dược ấy để chữa bệnh cho con người.
Nhằm tôn vinh vị thần này, người ta tạc một bức tượng thần Esculape cầm chiếc gậy có con rắn quấn quanh.
Vợ của Esculape là Hygie đã nuôi rắn thần trong nhà để chữa bệnh. Về sau, bà trở thành nữ thần biểu tượng cho việc giữ gìn sức khỏe con người và từ do đó môn “vệ sinh học” được đặt dựa theo tên bà: “hygiene – hygiejne”.
Cũng có một câu chuyện khác về nguồn gốc của biểu tượng y học liên quan đến thần Mecure của người La Mã – là vị thần của sức khỏe. Thần Mecure cằm một chiếc gậy được chế từ cây thắng – loài cây tượng trưng cho sự vinh quang được người La Mã làm mũ đội cho các binh sĩ thắng trận trở về và con rắn – đôi khi là 2 con – ôm quanh hai bên. Đây là hình tượng thường thấy trong ngành y: hai con rắn quấn quanh một cây gậy.
Còn biểu tượng ngành dược là con rắn đang nhả nọc vào ly – nhằm nhắc đến thần dược cứu người đã được gia đình Esculape sử dụng trong việc chữa bệnh cho con người.
Dù nguồn của biểu tượng y dược có gắn liền với câu chuyện nào đi nữa thì hình tượng con rắn vẫn được xem là biểu tượng liên quan mật thiết tới sức khỏe. Loài vật này tượng trưng cho sự khéo léo, khỏe mạnh và tái sinh, như rắn lột xác. Mỗi lần thay da, rắn lại có thêm một sự sống mới.
Nhiều nước trên thế giới cũng ghi nhận rắn là biểu tượng mang nhiều giá trị về mặt văn hóa, tín ngưỡng, tâm linh và phong thủy.
Biểu tượng rắn trong văn hóa của các quốc gia
Biểu tượng rắn trong văn hóa của các quốc gia nhiều khi lại mang ý nghĩa khác nhau, đôi khi nghịch chống với nhau nữa. Rắn là vị thần sáng thế của vũ trụ thời hỗn mang, thần bảo hộ gia đình – nhưng cũng là ác thần, xen kẽ giữa cái tốt và cái xấu, tình yêu, nhục dục và tội lỗi.
Những ý nghĩa về biểu tượng của rắn xuất phát từ chính nét đặc trưng sinh học của loài này. Cách di chuyển khéo léo, nhẹ nhàng nhưng vô cùng nhanh nhẹn, quyết liệt trong động tác bắt mồi của rắn tượng trưng cho sức mạnh. Rắn lột da tượng trưng cho sự tái sinh, mình dài vô tận – nói về sự luân hồi chuyển thế. Nhưng nọc độc của rắn lại làm liên tưởng đến những mặt xấu của mỗi người.
Hình tượng rắn tại Ấn Độ
Trong nhiều nền văn hóa lớn ở phương Đông – là cái nôi của nhiều tôn giáo và tín ngưỡng, rắn đại diện cho các vị thần. Naga trong tiếng Phạn có nghĩa là con rắn lớn, là tên gọi của vị thần rắn trong Ấn Độ giáo. Rắn Naga được gắn với hai vị thần quan trọng là Vishnu và Shiva, với ý nghĩa cuộn tròn lấy cái gốc của trục thế gian, biểu trưng cho sự sinh thành, phát triển và hủy diệt, nâng đỡ và bảo đảm sự ổn định của thế giới.
Nhiều đền đài, chùa chiền và dinh thự ở Ấn Độ thường có hình ảnh rắn quấn quanh hoặc nằm trên tay các vị thần – biểu tượng cho sự bất tử, bảo vệ và canh gác.
Trên thế giới, nhiều dân tộc xem rắn là chúa tể của phụ nữ. Trong quan niệm của người Ấn, người phụ nữ muốn có con thường phải nhận một con rắn hổ mang làm con nuôi.
Hình tượng rắn tại Thái Lan
Với người Thái Lan, rắn là âm, là hồn của âm vật, là thần mẹ. Trong nghệ thuật Thái, vẻ đẹp nữ tính của người phụ nữ được gắn với vẻ đẹp của rắn. Do đó, người Thái không giết rắn bừa bãi và có vô số ngôi đền thờ rắn tại xứ sở Chùa Vàng.
Người Thái Lan thường đặt một đôi rắn vàng (tượng trưng cho đất) và rắn trắng (tượng trưng cho nước) trong chùa – vì sự giao hòa của chúng sẽ tạo ra cuộc sống yên lành và no ấm cho con người.
Hình ảnh rắn Naga ở mỗi nền văn hóa được diễn tả khác nhau. Chẳng hạn, rắn Naga 3 đầu của văn hóa Khmer tượng trưng cho quan niệm tam tài. Rắn 5 đầu tượng trưng cho ngũ hàn phong thủy. Rắn 7 đầu là sự đắc đạo trong tu hành. Rắn 9 đầu chính là con đường dẫn đến thiên đường. Nhưng tất cả đều là những số lẻ – tức số dương theo cách tư duy truyền thống phương Đông.
Tục thờ rắn thủy thần trong văn hóa dân gian Việt Nam
Biểu tượng rắn thủy thần của người Việt cũng có hai thuộc tính: tốt và xấu. Rắn là vị thần nước giúp mưa thuận gió hòa, mang điềm lành và báo điềm dữ. Ngược lại, rắn cũng là con vật tinh quái phá hoại mùa màng và cuộc sống của người dân.
Trong văn hóa Việt Nam, rắn là con vật khá quen thuộc – đặc biệt ở đồng bằng sông Hồng. Tục thờ thủy thần rắn là một niềm tin nguyên thủy của người Việt cổ – mang ý niệm về sông nước của cư dân làm nông nghiệp. Tuy vậy, rắn không được xem là biểu tượng tôn giáo, trừ trường hợp Phật giáo của người Khmer sống ở Nam Bộ và người Champa cổ.
Còn con rồng của người Việt được cho rằng xuất phát từ nguyên mẫu của rắn kết hợp với những đặc trưng của cá sấu. Mặc dù có ảnh hưởng từ rồng Trung Hoa, nhưng rồng Việt vẫn còn mang đậm dấu ấn pha trộn giữa rắn và rồng.
Tưởng cũng nên nhắc đến trò chơi “Rồng rồng rắn rắn lên mây …” mà trẻ em Việt Nam hay chơi. Trò chơi này không chỉ giúp trẻ em rèn luyện sức khỏe mà còn là một phương tiện để các thế hệ gắn kết và giữ gìn nét đẹp văn hóa truyền thống.
Việc thờ rắn ở Á Đông, Trung Đông và Âu Châu
Người Việt tin là rắn có trí nhớ và khả năng trả thù – như trong câu chuyện của Nguyễn Trãi. Người miền Nam có nhiều món khoái khẩu về thịt rắn rất hấp dẫn. Thịt rắn, máu rắn, da rắn, mật rắn hay cao rắn đều có thể dùng để trị nhiều chứng bệnh từ đau lưng, nhức mỏi, yếu mật, thiếu máu cho đến các bệnh sản phụ.
Rắn đại diện cho sự khôn ngoan, nhanh nhẹn và cả sự nguy hiểm, trả thù độc địa. Dân tộc Syria xem rắn như một thần phù trợ. Các nhà khảo cổ đã tìm thấy tại các đền thờ, cổng thành nơi đây có tạc hình “đầu rắn” vì họ tin thần rắn sẽ cắn chết những kẻ xâm lăng và bảo vệ dân chúng khỏi hiểm nguy bệnh tật. Khi thấy rắn lột da nhưng vẫn sống, người ta tin rắn có bí quyết trường sinh bất tử. Người Hy Lạp có thần Asklepios chuyên về chữa bệnh mang dấu hiệu hình rắn mà ngày nay chúng ta vẫn thấy tại các tiệm thuốc tây, văn phòng bác sĩ hoặc nhà thương.
Ở Ba Lan, rắn được thần thánh hóa, được sùng kính và thờ cúng. Mỗi gia đình thường giữ một con rắn trong nhà như là một thần bảo hộ. Ở Epirus, tại khu rừng nhỏ của Apollo, hàng năm diễn ra các lễ hội lớn, những tu nữ trinh tiết khỏa thân mang thực phẩm hiến tế rắn thiêng. Nếu rắn lấy các thực phẩm đó một cách dễ dàng, thì được coi đó là dấu hiệu của một vụ mùa thu hoạch tốt – bằng không, các điềm báo ngược lại sẽ dẫn đến những lo âu. Niềm tin này có lẽ bắt nguồn từ các con mãng xà được thờ cúng ở Delphi, miền trung Hy Lạp.
Tại Đan Mạch và một số hòn đảo thuộc Anh quốc, tín ngưỡng thờ rắn gắn với các nghi lễ hiến tế. Người ta thường tổ chức các nghi lễ này tại các gò đất gần hồ.
Ý nghĩa của “con rắn” và “trái cấm”
Trong sách sáng thế, chúng ta đọc thấy Satan đã đội lốt rắn để đem “trái cấm” đến dụ dỗ con người.
Sách Sáng Thế kể lại rằng khi Adong và Evà nghe theo lời cám dỗ ăn “trái cấm” thì mắt họ được mở ra, họ cảm thấy xấu hổ khi biết mình trần truồng và cuối cùng bị đuổi ra khỏi vườn địa đàng. Từ đó, loài người đánh mất cơ hội trường sinh bất tử và phải tự kiếm sống bằng mồ hôi nước mắt của chính mình. Họ phải phấn đấu với thiên nhiên để bảo tồn sự sống và phải đương đầu với đầy dẫy gian nan, hoạn nạn trên đời.
Nhưng “trái cấm” là trái gì?
Ở đây, chúng tôi không tìm hiểu quan niệm trái cấm trong nhãn quan thần học công giáo mà chỉ xét theo kinh nghiệm trưởng thành của mỗi người – qua ba giai đoạn sau đây. Trước tiên, “vườn địa đàng” đại diện cho tuổi còn thơ bé, sống trong vô tư và trần truồng, mọi miếng ăn thức uống đều lệ thuộc vào cha mẹ, chỉ biết chơi đùa với thú vật, mỗi buổi chiều tà, cha mẹ đến dẫn đi chơi hay ngồi nghỉ dưới bóng mát. Giai đoạn “Adong và Evà bị cám dỗ” nói lên tuổi dậy thì, ưa mạo hiểm và tự do, hay chống đối lại người trên nhưng không màng đến hậu quả xấu; tuổi này rất dễ bị cám dỗ về tính dục và tình cảm. Cuối cùng, giai đoạn “sống ngoài vườn địa đàng” nói lên sự trưởng thành, đầy đủ nghị lực và trách nhiệm để tự lập, đàn ông kiếm sống với mồ hôi nước mắt, đàn bà mang nặng đẻ đau nhưng cả hai sẵn sàng chấp nhận mọi vất vả để tạo dựng mái ấm gia đình riêng cho họ. Vườn địa đàng có thiên thần “cầm gươm đứng gác cửa” ngăn chặn không cho con người trốn chạy trách nhiệm hay trở về với tổ ấm của cha mẹ nhưng phải đương đầu với thực tại đau khổ và biết giá trị của sự chọn lựa.
Nói một cách khác, “trái cấm” đánh dấu một khúc quanh quan trọng trong đời người: khi lớn lên không tránh khỏi những sai lầm hay sa ngã, nhưng chỉ qua đó, con người mới làm chủ vận mệnh và chịu trách nhiệm cho sự chọn lựa của mình.
Đó cũng là lý do tại sao “trái cấm” được gọi là trái của “cây biết lành biết dữ”.
Rắn đồng sa mạc
Trong Kinh Thánh, chúng ta còn thấy “rắn” liên quan đến lịch sử cứu độ.
Đức Chúa đã cứu dân Do Thái thoát khỏi ách nô lệ Ai Cập để được tự do thời phượng Chúa. Nhưng suốt bốn mươi năm ròng rã nơi hoang địa, họ gặp rất nhiều thử thách. Bấy giờ họ phàn nàn kêu trách Đức Chúa và Môisê vì đã không cho họ bánh ăn và nước uống như lúc còn ở bên Ai Cập. Họ đã quá chán ngán manna rồi. Đức Chúa đã trừng phạt họ bằng cách cho rắn độc bò ra cắn chết nhiều người. Tuy nhiên, khi họ biết ăn năn hối cải, thì Đức Chúa lại ra lệnh cho Môisê đúc một con rắn đồng, treo nó lên một cây cột và hễ ai bị rắn độc cắn, chỉ cần nhìn lên rắn đồng sẽ được cứu sống. (x. Ds 21, 4-9). Con rắn đồng ở sẵn đó như một trái tim yêu thương và tha thứ luôn mở rộng. Dù con người hết cứ lần này đến lần khác xúc phạm đến Chúa, nhưng chỉ cần họ sám hối và nhìn lên đó thì lại được tha.Thiên Chúa luôn cứu sống dân dù họ đã từng bất trung, oán trách, nổi loạn chống đối Người.
Đức Giêsu đã kể chuyện rắn đồng và so sánh: ”Xưa kia Môisê treo rắn đồng trong sa mạc thế nào, thì Con Người cũng sẽ bị treo lên như vậy, hầu cho mọi kẻ tin kính Ngài khỏi hư đi nhưng đuợc sống muôn đời” (Yo. 3, 14-15). Nếu ngày xưa dân Do thái đã tin tưởng nhìn lên rắn đồng để được chữa lành thì ngày nay, tất cả những ai tin tưởng nhìn lên Ðức Giêsu trên thập giá đều được ơn cứu độ. Thập giá là tột cùng của đau đớn nhục nhã, nhưng cũng là minh chứng tuyệt vời của một tình yêu: tình yêu của Cha đã trao ban con một cho con người và là tình yêu của người Con
đã hiến dâng mạng sống. Tin vào tình yêu cứu độ của Thiên Chúa, nhân loại được đưa đến đời sống vĩnh cửu: “Thiên Chúa yêu thế gian đến nỗi đã ban Con Một để ai tin vào Con của Người thì khỏi phải chết, nhưng được sống muôn đời” (Yo. 3, 16).
Nếu trong sách Sáng Thế, rắn là hình ảnh của sự quỷ quyệt và cám dỗ, thì trong sách Dân Số, rắn lại trở nên biểu tượng cứu sống. Hình ảnh con rắn đồng treo lên giữa sa mạc đã trở nên hình ảnh tiên báo Đức Giêsu sẽ bị treo lên Thánh Giá – nhờ đó, nhân loại được ơn cứu độ. Ngày xưa, nhờ nhìn lên con rắn đồng mà nhiều người đã ăn năn sám hối và được cứu thoát. Ngày nay, nhờ nhìn ngắm và tin vào Chúa Giêsu chịu đóng đinh mà nhân loại “không phải hư mất, nhưng được sống đời đời”.
Hai hình ảnh, con rắn bị treo lên và hình ảnh Đấng Cứu Thế chịu đóng đinh cho thấy rõ tính liên hệ không gián đoạn giữa Cựu Ước và Tân Ước trong mầu nhiệm cứu độ của Thiên Chúa. Cựu Ước chuẩn bị cho Tân Ước và Tân Ước làm cho Cựu Ước được ứng nghiệm. Cả hai đều nhắm đến một mục đích duy nhất của Thiên Chúa, đó là muốn cho loài người được cứu độ. Chân lý này mang lại cho chúng ta tin yêu, hy vọng, an vui và bình an của Chúa Kitô.
Tin yêu, hy vọng, an vui và bình an là những hồng ân Đức Chúa ban nhưng mỗi người chúng ta đều có trách nhiệm gìn giữ và làm triển nở đến mọi người trên khắp mặt địa cầu – đặc biệt trong năm Ất Tỵ 2025, năm rắn hai đầu này.